M. Şefik Görgün
1956 Siirt/Tillo doğumlu. İlk, orta ve öğretmen okulunu Siirt’te, Yükseköğrenimini Ankara’da tamamladı. Resim Grafik öğretmenliğinden emekli oldu.
Grafik tasarımcı ve araştırmacı. Siirt Arapçası ve kültürü üzerinde araştırmaları ve resim çalışmaları devam ediyor. Siirt, Tillo Arapçası adlı kitap çevirisi var.
Türkiye’nin değişik illerinde, yurtdışında (Avusturya-Sidney)’de kişisel resim sergileri açtı.
Halen Kocaeli-İzmit’te ikamet etmektedir.
Önsöz – Lafz íl Qíddêm
Son yıllarda coğrafyamızda ortaya çıkan arkeolojik veriler, yaklaşık 10 bin yıllık bir geçmişten söz etmemizi mümkün kılıyor. Bu kadar eski bir geçmişi olan topraklarımızın üzerinde barındırdığı sayısız uygarlıklar, elbette ki bizlere başta dilimiz olmak üzere birçok miras bırakmıştır. Kuşkusuz bu mirasların en değerlisi dildir.
Oysa ki bu gün dilimizi ne kadar konuşabiliyoruz? Dilimizi yazabiliyor muyuz? Dilimizle edebi bir eser yazabiliyor muyuz? Ninelerimizin, annelerimizin bize anlattığı hikayeleri, masalları yazabiliyor muyuz? Bu konularda gelecek kuşaklara miras olarak bırakabilecek bir şeyimiz var mı?
Bu sorulara yıllardır yanıt aramaya bile cesaret edemedik. Daha düne kadar bunları konuşmak bile tabuydu. Tek tip insan yetiştirme zihniyeti başımızda büyük ve despot bir jandarma gibiydi. Yasaklanan sadece dilimiz değildi. Kimliğimizi bile söyleyemez durumdaydık. Benim kuşaktan olan hemen hemen herkes hatırlar. Daha ilkokula gider gitmez, Dil Kolu muhbirleri peşimizde hafiye gibi dolaşırlardı. Hangimiz yabancı dil (anadilimiz Arapça) konuştuk diye sınıftaki kumbaraya harçlığımızı ceza olarak vermedik. Hangimiz öğretmenimizden “Arapça konuştun” dayağı yemedik. Hangimiz Arapça konuştuk diye sınıfta tek ayak üzerinde durmadık. Ben şahsen bu cezaların tümünü kat be kat aldım. ‘80 askeri darbesinde bu baskılar daha da arttı.Ve daha nice cezalar…
Bütün bunlar bende derin bir travma yaratmıştı. Bu yüzden böyle bir çalışmaya giriştim. Çalışmalarımı Latin harfleriyle yazdığımda ucube kelimeler ortaya çıkıyordu. Yazdıklarımı ikinci kez okurken ben bile anlayamıyordum. Dolayısıyla çalışmalarımın çoğunu Latin harfleriyle transkripli yazıyordum. Çünkü sesleri başka şekilde veremezdim. Ancak bunun da sıkıntısı vardı. Bir iki Arapça transkripli yazı yayınladım. Doğrusu yazıları çözmek ve anlamak çok zordu. Çünkü transkribi genellikle etmiologlar, akademisyenler, bu işlerle uğraşan bilim adamları, çevirmenler kullanıyordu.
Bu yüzden kendi kendime alfabe arayışlarına giriştim. Kendime uygun Latin harflerinden oluşan, transkripsiz bir alfabe yarattım. Tabiiki yazdıklarımı sadece ben anlıyordum. Bu arada Siirtli araştırmacı yazar Necim Gül’ün “Siirt Arapçasını Kurtarmak” adlı kitabı elime geçti. Kendileri de Alfabe arayışlarına girişmiş ve kamuoyuna sunulmak üzere dilimizi Latin harfleriyle ifade edebilecek bir alfabe oluşturmuştu. İkimizin de alfabelerini karşılaştırdığımızda bir iki harf dışında hemen hemen aynıydı. Necim Gül’ün hazırladığı alfabede “w” ile “v” harflerini örneklerken wahôr “sırt” olarak belirtmiş. Ben de ise vahôr olarak geçiyor. Kısacası “w” ile “v” harflerini birbirimizin tersi olarak kullanmışız. Kendisi haklı olarak, Türkçedeki “v” ye herkesin aşina olduğunu, Kürtçeden de etkilenme olmasın gibi gerekçe öne öne sürüyor. Kendilerine hak verdim. Ancak, Bütün Arap etimologları, Arapça çevirmenler Arapçadaki ﻭ (waw) harfini çevirirken “w” harfini kullanmışlar. Dolayısıyla “w” nin yerini aldığı sesin uluslararası bir özelliği vardır. Bu yüzden “sırt” kelimesinin Arapçasını yazarken “vahor” “v” yi, “yaptı” kelimesini yazarken sewe “w” yi kullanmayı uygun gördüm. Bunun dışında bütün karakterlerde uyum sağladık.
Ayrıca Veysi Danış’ın bir çalışması var. Ancak bu çalışma, Latin harflerle değil, Arapça harflerledir. Bu da dilimizin zenginliğinin bir göstergedir.
Mayıs 2013 te Mardin Artuklu üniversitesice düzenlenen 1. Uluslar arası Türkiye’de konuşulan Arapça lehçeler ve Sözlü Edebiyatları sempozyumunda konuşan Dilbilimci Prof. Otto Jasrow’un sözleri, sanırım tarihe not düşülecek sözlerdir.
Türkiye’nin kültürel mirasının büyük bir kısmının konuşulan diller olduğuna kimse itiraz etmez. Maalesef bu diller, uzun bir süre değersiz görülmüştür. Ancak son yıllarda onların da tarihi kalıntılar oldukları anlaşıldı.
Bugün ilk defa olarak Türkiye’de konuşulan Arapça lehçeleri üzerine bir sempozyum bir Türk üniversitesi tarafından yapılıyor. Seçilen yer de bir hayli semboliktir. Çünkü Mardin şehrinde Türkiye’nin en arkaik Arapçası konuşuluyor. Bugün hepimiz tarihi bir ana şahit oluyoruz.”
Türkiye’nin kültürel mirasının büyük bir kısmının konuşulan diller olduğuna kimse itiraz etmez. Maalesef bu diller, uzun bir süre değersiz görülmüştür. Ancak son yıllarda onların da tarihi kalıntılar oldukları anlaşıldı.
En az 5000 yıldır üzeride yaşadığımız bu topraklarda biz Siirt Arapları da Mardin Arapçasıyla aynı lehçeyi konuştuğumuz kuşkusuz tartışma götürmez. Sanal olarak masa başında çizilen sınır, bizi onlarca yıl izole etti. Dilimizi, kültürümüzü, törelerimizi giderek yok olma noktasına getirdi. Sınır çizilene kadar, bütün ticari, ekonomik ve kültürel ilişkilerimiz, Musul, Bağdat ve Halep kentleriyleydi. Botan çayı ve Dicle sanki bizim “otoyolu”muzdu. Botan üzerinde bulunan Xâniyé Sôr (Kırmızı Han) ve Xâniyé Reş (Kara Han) -ki bu han yıkılmış, izi bile yok- bizim limanlarımızdı. Eski İpekyolunu kullanarak bu hanlara gidilirdi. Buradan da kelekle Dicle üzerinden Cizreye, oradan yine kelekle Musul’a ve Bağdat’a gidilirdi. Ticari ve ekonomik faaliyetlerin çoğu bu iki kentle yapılıyordu. Ne zaman ki sınırlar çizildi, işte o zaman da dilimizin, kültürümüzün yok edileceğinin çan sesleri duyulur oldu. O da yetmiyormuş gibi Halep’e de gidemez olduk. Yollarımıza mayınlar döşendi. Yıllarca atalarının mesleğini yapan dedelerimiz, babalarımız zaman zaman aynı mesleği yapmaya kalktıklarında, adları” kaçakı”ya çıktı. O da yetmiyormuş, hapse girdikleri de oldu.
Oysa bizler sınır çizilene kadar Kuzey Mezopotamya (yukarı beyt-Nehreyn)’da gül bahçesinde bir çiçektik.
Bu çiçek solmak üzere…
Bahar geldi…
Yeşerme vaktidir…
İçindekiler 5
Kısaltmalar 13
Önsöz 14
Arapça Qíltu Lehçesi 17
Dilimizin Bugünkü konumu 21
Sosyo dilsel durum 21
Ağız Şeması 23
Ses Dizimi 25
Ünsüz (sessiz) harfler 25
/b/ Ötümlü, çift dudaksıl, patlamalı 26
/c/ Ötümlü diş-damak yarı kapantılı 27
/ç/ Ötümsüz diş-damak yarı kapantılı 28
/d/ Ötümlü, diş patlamalı 28
/f/ Ötümsüz diş-dudak yarı kapantılı 29
/g/ Ötümlü art damaksıl patlamalı 30
/ğ/ Ötümlü art damaksıl sürtünmeli 30
/h/ Ötümsüz gırtlaksal sürtünmeli 31
/ĥ/ Ötümsüz gırtlaksı sürtünmeli 31
/k/ Ötümsüz, art damaksıl, patlamalı 32
/l/ Ötümlü dişsi yan ünsüz 33
/m/ Ötümlü kalın çift dudaksıl genizsi 33
/n/ Ötümsüz kalın dişsi genizsi 34
/p/ Ötümsüz, çift dudaksıl, patlamalı 35
/q/ Ötümsüz küçükdil ünsüzü patlamalı 36
/r/ Ötümlü kalın dişsi çarpmalı 37
/s/ Ötümsüz diş ıslıklı 38
/ş/ Ötümsüz diş-damak ıslıklı 39
/t/ Ötümsüz, diş patlamalı 39
/v/ Ötümlü kalın diş-damak 40
/w/ Ötümlü dudaksıl-art damaksıl 41
/x/ Ötümsüz art damaksıl sürtünmeli 41
/y/ Ötümlü damaksıl 42
/z/ Ötümlü diş ıslıklı 42
/ʾ/ Ötümsüz gırtlaksal patlamalı 43
/ʿ/ Ötümlü gırtlaksı sürtünmeli 44
Ünlü (Sesli) Harfler 44
Ünlü (Sesli) Harf Sistemi 45
Kısa Ünlüler (Sesliler) 46
/é/ Önden düz 46
Ödünç Ünlüler (Borç Sesliler) 48
İç Türeme (Ünlü Türemesi) 48
Uzun Ünlüler (Sesliler) 49
/î/ Uzun önden düz ünlü (sesli) 49
/é/ Uzun önden düz ünlü (sesli) dönüşüm 50
/ê/ Uzun önden düz ünlü (sesli) 50
/e/ Kısa önden-arkaya düz 51
/û/ Uzun arka yuvarlak 52
/ô/ Uzun arka yuvarlak 53
Çift Ünlüler (Sesliler) 54
/ey/ Çift ünlüler (sesliler) 54
/ew/ Çift ünlüler (sesliler) 55
Dişil Sonlu 55
Azaltma (Küçültme) 56
Sürekli (Sert) Olayı 56
Vurgu 57
Biçimbilim (Morfoloji) 61
Zamirler 61
Bağımsız Şahıs Zamirleri 61
Olumsuzluk Takısı 62
Sonekli Zamirler 63
Şahıs Zamirleri 63
Fiilin nitelediği nesne zamirleri 65
İsmin -e hali nesne zamirleri 68
İsmin -e hali Kuralı 68
İşaret Zamirleri 69
Yakın gösterimli işaret zamirler 69
Uzak gösterimli işaret zamirleri 69
İşaret Sıfatları 70
Belirtili Takılar 71
íl- 71
lí- 72
él-lí 72
l- 73
İşaret Takısı él- 74
Sorular 75
Soru Zamirleri 75
Soru zarfları 76
Göreceli Zamir 78
Dönüşümlü Zamirler 79
Tamlayan (-in hali) 79
İsimler 81
Belirli Belirtme Edatıyla İsimler 81
Cinsiyet 81
Gruplandırılmış ve birbiriyle ilintili
dişil isimler 83
Çoğulu ifade eden dişil kelimelerden
tekil isim oluşturma 84
Çift (ikili) 85
Çoğul 87
Çoğul soneki 87
-ât 88
-êt 88
-în 88
Bozuk çoğullar 89
Aykırı Çoğul 91
İsim Kökenli Oluşum 91
Çift Bağımlı İsimler 91
Üç Bağımlı İsimler 92
Önekli ile Üç Bağımlı İsimler 101
w- öneki ile Üç Bağımlı İsimler 102
m öneki ile Üç Bağımlı İsimler 102
Dört Bağımlı İsimler 103
Sayılar 106
Asal Sayılar 106
fart 110
Sıra (derece) Sayılar 111
Kesirler 112
Zamanı ifade etme, 113
Haftanın Günleri 116
Ay Adları 118
Yılın Mevsimleri 118
Takılar 120
Edatlar 120
Bağlaçlar 134
Ünlemler 140
Zarflar (belirteçler) 142
İşaret zamiri zarflar 142
Zamana ait zarflar 142
Yerleşim ile ilgili zarflar 143
Diğer zarflar 144
Varlıksal edat fî 145
Olumsuzluk 145
Diğer Ekler 148
Küçültücü 148
Fiiller 150
Fiil kökü I 151
Güçlü fiil 151
1.Grup fiiler ʾ 156
2.Grup fiiller w 157
2.Grup fiiller y 160
2.Grup fiiller uzun ünsüzler 162
3.Grup fiiller ʾ 163
3.Grup fiiller w 165
Fiil kökü II 167
Düzensiz fiiller 169
Kararsız 3.Grup fiiller 173
Fiil kökü III 174
Fiil kökü IV 176
Kural Dışı 3.Grup fiil 177
Fiil Kökü V 179
Fiil Kökü VI 181
Fiil Kökü VII 183
Fiil Kökü VII 185
Fiilimsi (fiil isimler) 186
Sözdizimi 188
Zamirler 188
Bağımsız Şahıs Zamirleri 188
Sonekli Şahıs Zamirleri 190
Göstermeler 192
İşaret Zamirleri 192
Yakın gösterim 192
Uzak gösterim 193
İşaret Sıfatları 194
İşaret Takısı 195
Edatlar (ilgeçler) 196
Mín 196
Ele 197
Şê 198
İyelik İfadeleri 198
İsim 201
Tamlanan (belirlenen) 201
Cinsiyet 201
Niteleyen Cümlelerde Uyum 203
Tekil uyum 203
İkili uyum 203
Çoğul uyum 204
Durumlar 205
Çıkış Durumu 206
Parçacıl Tanımlık 207
Fiil Kullanımı 208
Geçmiş 208
Bitmemiş bir eylemi gösteren 210
Emir Kipi 114
Sıfat Eylemler 215
Sözlü Değiştiriciler 216
Başlamalı görünüş 216
Dış çıkışlı 217
Yardımcı fiil ve ya iki aracılığıyla 217
Fiilde Uyum 219
Cümle 220
İsim Öbekleri 220
İsim öbeklerinde özne 220
İsim öbeklerinde koşaç 221
İsim cümlelerinde uyum 222
İsim cümlelerinde kelime sırası 223
Fiilimsi Cümleler 224
Fiilimsi cümlelerde özne 224
İsimde 224
Bağımsız şahıs zamirinde 224
İşaret zamirinde 224
Belirsiz isimde 225
Fiilde 225
Fiilimsi cümlelerde uyum 225
Fiilimsi Cümlelerde kelime dizilişi 226
Zarf Cümleleri 228
Zamansal cümleler 228
Sonuç cümleleri 229
Sebep gösteren cümleler 230
Karşılaştırmalı cümleler 231
Sınırlayıcı cümleler 232
Soru adılı ile cümleler 233
Şartlı cümleler ve ya íl– zarfı 234
Sıfat cümleleri 235
Şartlı Cümleler 236
Olumlu Şartlı Cümleler 236
Olumsuz Şartlı Cümleler 237
Olumsuz Cümleler 238
Olumsuz İsim Cümlesi 238
Olumsuz Fiil Cümlesi 240
Mô 240
mê 241
Lê 243
Anlatımsal Söylev 245
Ön Plan ve Arka Plan 245
Güncel Sıralı Düzen (hiyerarşi) 246
Sonsöz – Lafz íl Exéri 247
Dipnotlar 249