Siirt Arapçası İçin Alfabe – Necim GÜL

Siirt Arapçası yüzyıllar boyunca yazı dilinden yoksun olarak ve diğer bir çok  olumsuzluklara karşın varlığını devam  ettirmeyi  başarabilmiştir. Zamanında yazı dili bu dile kazandırılmış ve sözlü edebiyat ürünleri kayıt altına alınmış olsa idi şu anda karşımızda bambaşka bir Siirt Arapçası ve bu dil ile ilgili sayısız eserler olacaktı.

Yakınmak kayıpları geri getirmeyeceği tartışılmaz bir gerçek. O halde yakınmayı bırakıp Siirt Arapçasının daha fazla kayba uğramasını engellemek için bundan sonra yapılabilecekler üzerinde kafa yormamız gerekir.

Siirt Arapçası için yapılması gereken en acil ve gerekli müdahale bu dili kayıt altına almaktır.Bunun için Siirt Arapçasına yazı dilinin kazandırılması son derece gereklidir.Yazı dilinin ilk adımı da bu dile işlek ve kullanışlı bir alfabe oluşturmaktır.

Siirt Arapçası esas Arapçadaki bir çok sesi barındırmakla birlikte bazı seslerinde değişikler oluşmuştur. Ayrıca esas Arapçada bulunmayan bazı sesler de Siirt Arapçasında kendine yer bulmuştur. Bu tespitler  ışığında Siirt Arapçasında yazı dilinin oluşturulması için alfabe düzenlemesine şiddetli ihtiyaç olduğu  bu işle ilgili olan herkesin malumu olduğu anlaşılmaktadır.

Yukarıda anlatılanlar ışığında Siirt Arapçasının Arap alfabesi ile veya Türkiye Türkçesinde kullanılan 29 harfli  Latin alfabesi ile yazılamayacağını tahmin etmek pek de güç olmasa gerek.

Konuyu fazla uzatmadan Siirt Arapçası için alfabe düzenlemesi ile ilgili önerilerimi içeren hususlara geçelim:

Siirt Arapçası  İçin Önerdiğim Alfabenin Son  Şekli :

Aynen Kullanılacak Harfler :   A,B,C,Ç,D,E,F,G,Ğ,H,I,İ,J,K,L,M,N,O,Ö,P,R,S,Ş,T,U,Ü,V,Y,Z
Eklenen Harfler :           W, Q, X, Ĥ, É, Í

Yeni Alfabedeki Harfler ve Simgelerle  İlgili Açıklamalar: 

  1. W,w-  Bu karakter, Arapçada bulunan dad,  zı  ve zal  seslerinin  Siirt Arapçasında zaman içerisinde değişime uğramasıyla  ve biraz da Kürtçenin etkisi ile oluşan sesi karşılamak üzere seçilmiştir. Bu hususu örnek vererek netleştirmeye çalışayım: Qırwa (borç verme), willé (zillet), walam (karanlık), sêwer (bulgur), wahor (sırt), míhwen (misafir), wîp (kurt), fıwwa (gümüş), wehep (altın), qâwi (kadı), mıwwi (aydınlık), vawu (abdest), êwe (bu), wıhor (öğle), wîdôné (bidon), wırra (kuma), wenebé (kuyruk), warbé (vuruş), kûwìké (huni), âwar (mart), ìwén (kulak)…
  2. Ĥ,ĥ– Bu karakter, Siirt Arapçasında bulunan  ama mevcut 29 harflik alfabede karşılanmayan sese karşılık olmak üzere seçilmiştir. Bu karakterin ayrıca Mardin’de  konuşulan  Arapçanın yazı dilinde  kullanıldığını belirtmekte fayda var. Örnekleri inceleyelim: Ĥelep (Halep), ĥebel (halat), saĥĥan (tabak), eĥvel (şaşı), ĥínné (kına), ĥekkôyé (hikaye), mırqaĥ (sapan), saĥĥa (sıhhat), râĥa (rahat), míĥme (ibriğe benzer bir su kabı), zaĥqa (yıldırım), ĥís (ses), ĥícér (kucak)… 
  3. X,x-  Bu karakteri  Azerbaycan Türkçesinde, Kürtçede , ve ayrıca Mardin Arapçasında kullanıldığı şekliyle kullanmak işimize oldukça yarayacaktır. Örnek: Xâyof (bulanık), rexu (gevşek), sexi (cömert), xemri (mor), xırbé (yıkıntı), xalta (karışım), xêl (dayı), xel (sirke), textiyé (halı), fexin (kalın), xâtor (hatır), xayt (ip), bıxş (delik), nexveş (hasta), xebêlé (ağır hasta), ferx (yavru)…
  4. Q,q – Bu harf,  hem Arapçada hem de Siirt Arapçasında bulunan kaf sesine karşılık olarak seçilmiştir. Zaten Arapçayı Latin alfabesi ile yazan Arapların yanı sıra  Azeriler  ve Kürtler de bu harfi kullanmaktadır. Qassap (kasap), qısom (kısım), qırn (boynuz), raĥqa (yama), qımqom (sürahi), qırwa (borç), qârîş (kayış), qâri (okuyan), qeylun  pipo), qavi (güçlü), qavl (söz)… 
  5. É,é –  Bu karakter , Siirt Arapçasında bulunan ve kırık e diye tabir ettiğim bir sese karşılık olmak üzere belirlenmiştir. E ile i sesinin ortası gibi bir sesi karşılar. Wallé (gölge), qâmé (boy), tefêyé (ocak), lebeniyé (yoğurt çorbası), yêriyé (şaka), cínné (cennet), fítné (fitne), ĥîlé (hile), meymé (nine), çêriyé (kadınların giydiği çarşaf), pervêné (pervane), ĥeyyé (yılan), dûdé (solucan), kîsé (çuval), ğírbé (gurbet)…Verilen son örnek é sesinin Siirt Arapçasında ne denli sağlam bir şekilde kendine yer bulduğuna bir ispattır.Çünkü kelimenin son harfini e olarak yazacak olursak kelimenin anlamı ‘’yabacılar’’ şeklinde değişecektir.29 harfin Siirt Arapçasına yeteceğini savunanlara bu örnek çok şey anlatmaktadır aslında. 
  6. Í,í – Bu harf  ise Orijinal Arapçada bulunan  e, i  ve u seslerinin Siirt Arapçasında zaman içerisinde değişime uğramasıyla oluşan yeni sesi karşılar. I ve i sesinin ortası bir sese karşılık gelmektedir. Ĥímmem (hamam), sítté (altı), fícciyé (fıçı), míllé (millet), dínyé (dünya), rídén (elbisede manşet kısmı), kíĥél (sürme), fílfél (karabiber), bílbél (bülbül), díkken (dükkan), míré (ayna), wíbbéné (sinek), sílké (ince ip), bínt (kız), kíl (ye), ĥíl (çöz), cínĥ (kanat), fím (ağız)…
  7. Ayın sesinin karşılanması: ʿ ve ʾişaretleri  ayın sesini karşılayabilir. Aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi ters c harfine benzeyen işaret  harflerin sağına konulduğunda sakin ayın sesini; seslinin soluna konulduğunda ise harekeli ayın sesini karşılayacaktır.  Sakin ayın:  maʾbar (antre), reʾdé (titreme), maʾruf (bilinen), beyʾ (satış), meʾcun (macun),  moʾrof (bilmiyorum), feʾlep (tilki), neʾcé (koyun), seʾlep (salep), líʾbé (oyun)… Harekeli ayın :tâʿûn (veba), ʿecele (acele ), ʿecemi (acemi), ʿílu (yükseklik), ʿecin (hamur), ʿasar (ikindi), ʿaraf (bildi), ʿabartu (geçtim), ʿımor (ömür), ʿImar (Ömer), ʿeyp (ayıp)…
  8. ^ işareti- Siirt Arapçasında çok  miktarda bulunan uzun heceler için kullanılacaktır.Örnek: cîran (komşu), rîĥe (koku), rîĥ (romatizma), sîĥ (çağır), mêl (mal), sîlen (alyans), bêp (kapı), ĥêcé (eşya), nêneĥ (nane), zâlom (zalim), şêkér (şükreden), xêlé (teyze), bôş (çok)…
  9. Kesme işareti Siirt Arapçasında oldukça nadir bulunan  ve hemzelerin sakin şeklinde bulunduğu durumlarda kullanılabilir.

Me’kûl (çok lezzetli), me’lûm (elemli), ma’mor (memur), me’zun (mezun)…

Önerilen Alfabe ile  Örnek Yazım Çalışmaları:

Siirt Arapçasındaki Atasözlerine Örnekler:

1-Kelp íl esvet mô yıbyaf. (Siyah köpek beyazlamaz.)

            2-Fíĥk bele sebep uvé mín naqsıl edep. (Gerekiz yere gülmek edep eksikliğinden gelir.)

            3-Mín ʿasfor moy sîr qeliyé. (Kuş etinden kavurma çıkmaz. Türkçesi bir gülle bahar olmaz.)

            4- Ínke warapt veccéĥ ; ínke teʿímt şebbéĥ. (Vurduğunda acıt; yedirdiğinde de doyur. Yapılacak  bir işi tam yapma gereğini anlatır.)

            5-Kímme  îroĥ beyt mín límĥellé  yisterêĥu’l cîran. (Mahalleden bir ev taşınıp gittikçe komşular rahatlar.)

            6- Ílĥeki mavvé kemettaş. (Duymak görmek gibi etkili değildir.)

            7- Íl ĥebel min irfoĥ  íl ínsen mín iʾrof. (Halat inceldiğininde kopar insan  ise refahtan kaynaklanan şımarıklık  ve ölçüsüzlükten  helak olur.)

            8-Wırra iyé mırra. (Kumalık  acıdır.)

            9-Léyqûl íl ĥaqiyé yıwrıbu’l vaqiyé. (Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar Türk atasözünün Siirt Arapçası ile söylenmiş versiyonu.)

            10-Râs lé mêlu devxe mo yísve pêtôxe. (Kaygısız kafa tezek kadar bile değerli değildir. Hiçbir şeyi kafasına takmayan kişinin değeri yoktur.)

Deyimlere Örnekler:

1-Le’l qâri le’l mıstınot (Kim kime dum duma anlamına gelir.)

2- Dem faqil  (Sevimsiz kişiler için kullanılır. )

3- Ím ízziç velede. (Anne çocuğunu atar.Çok sıkıntılı durumları anlatır.)

4- Çeqellíbi meqellíbi (Bir öyle bir böyle davrananlar, sık sık duruşunu ve tutum değiştirenler için kullanılır.)

5- Qetlít sené  fi seʿe (Bir yıllık dayak bir saatte…Çok feci dayağı anlatır bu deyim.)

6- Çerex awrâsu. (anlamı diş bilemek)

7- Mín barra le bara (Uzaktan uzağa, işin içine tam olarak girmeden…)

 8- Itlıp ûhrıp. (İste ve kaç. Yani istemediğin kadar)

 9- Inqaraf wahru. (Sırtı kırıldı. Telafisi zor ağır bir darbe yenildiğinde kullanılır.)

10- Îĥik afar lé moy ĥíkku. (Kaşınmayan yerini kaşıyor. Gereksiz ve ilgisiz konularda kendine ya da başkalarına iş çıkaranları anlatır.)

Siirt Arapçasındaki Manilerden Bir Örnek:

Tımbıla tîti

Mín Ĥelep çîti

Eĥmído’n Naccar

Kílbenêlu dâr

Fi íʾşûşíl fâr.

Siirt Arapçasında Masalın Girişinde Söylenen Başlama Peşrevi:

Karra kêfi mê kêfi (Bir varmış bir yokmuş,)

Min Alla akbar mêfi (Allah’tan büyük yoktur.)

Lé lu zenb û xatiyé (kimin günah ve cürmü varsa;)

Xey qûl ıstağfırılla. (Estağfurullah desin.)

Yukarıdaki açıklamalar ve örneklerde da görüldüğü gibi Siirt Arapaçasındaki bütün  seslerin karşılanması için Türkiye Türkçesinde  kullanılan mevcut 29 harfe  bazı harf ve simgelerin  eklenmesi kaçınılmazdır. Sözü edilen seslere karşılık harfler ve simgeler kullanılmadan Siirt Arapçası için belirlenip kullanılacak alfabe hem bilimsellikten uzak hem de yetersiz olacaktır. Bu yüzden  yazı dilinin oluşturulması için büyük önemi haiz olan  alfabe sorununun  öncelikle halledilmesi gerekir.

( Necim GÜL’ün Siirt Arapçasını Kurtarmak adlı kitabından yararlanılmıştır.) 16/07/2013

Necim GÜL

(Türkçe Öğretmeni )

necim.gul@gmail.com

GSM: 0 506 871 8874

Adres:     İbrahim Hakkı Kız AnadoluİHL

Yeni Mahalle/ Siirt