ARAPÇA QÍLTU LEHÇESİ SİİRT ARAPÇASI (ʿArabî-l Weleyé) – M. Şefik Görgün

 

M. Şefik Görgün

1956 Siirt/Tillo doğumlu. İlk, orta ve öğretmen okulunu Siirt’te, Yükseköğrenimini Ankara’da tamamladı. Resim Grafik öğretmenliğinden emekli oldu.

Grafik tasarımcı ve araştırmacı. Siirt Arapçası ve kültürü üzerinde araştırmaları ve resim çalışmaları devam ediyor. Siirt, Tillo Arapçası adlı kitap çevirisi var.

Türkiye’nin değişik illerinde, yurtdışında (Avusturya-Sidney)’de kişisel resim sergileri açtı.

Halen Kocaeli-İzmit’te ikamet etmektedir.

sefikgorgin@gmail.com

 

Önsöz – Lafz íl Qíddêm

Son yıllarda coğrafyamızda ortaya çıkan arkeolojik veriler, yaklaşık 10 bin yıllık bir geçmişten söz etmemizi mümkün kılıyor. Bu kadar eski bir geçmişi olan topraklarımızın üzerinde barındırdığı sayısız uygarlıklar, elbette ki bizlere başta dilimiz olmak üzere birçok miras bırakmıştır. Kuşkusuz bu mirasların en değerlisi dildir.

Oysa ki bu gün dilimizi ne kadar konuşabiliyoruz? Dilimizi yazabiliyor muyuz? Dilimizle edebi bir eser yazabiliyor muyuz? Ninelerimizin, annelerimizin bize anlattığı hikayeleri, masalları yazabiliyor muyuz? Bu konularda gelecek kuşaklara miras olarak bırakabilecek bir şeyimiz var mı?

Bu sorulara yıllardır yanıt aramaya bile cesaret edemedik. Daha düne kadar bunları konuşmak bile tabuydu. Tek tip insan yetiştirme zihniyeti başımızda büyük ve despot bir jandarma gibiydi. Yasaklanan sadece dilimiz değildi. Kimliğimizi bile söyleyemez durumdaydık. Benim kuşaktan olan hemen hemen herkes hatırlar. Daha ilkokula gider gitmez, Dil Kolu muhbirleri peşimizde hafiye gibi dolaşırlardı. Hangimiz yabancı dil (anadilimiz Arapça) konuştuk diye sınıftaki kumbaraya harçlığımızı ceza olarak vermedik. Hangimiz öğretmenimizden “Arapça konuştun” dayağı yemedik. Hangimiz Arapça konuştuk diye sınıfta tek ayak üzerinde durmadık. Ben şahsen bu cezaların tümünü kat be kat aldım. ‘80 askeri darbesinde bu baskılar daha da arttı.Ve daha nice cezalar…

Bütün bunlar bende derin bir travma yaratmıştı. Bu yüzden böyle bir çalışmaya giriştim. Çalışmalarımı Latin harfleriyle yazdığımda ucube kelimeler ortaya çıkıyordu. Yazdıklarımı ikinci kez okurken ben bile anlayamıyordum. Dolayısıyla çalışmalarımın çoğunu Latin harfleriyle transkripli yazıyordum. Çünkü sesleri başka şekilde veremezdim. Ancak bunun da sıkıntısı vardı. Bir iki Arapça transkripli yazı yayınladım. Doğrusu yazıları çözmek ve anlamak çok zordu. Çünkü transkribi genellikle etmiologlar, akademisyenler, bu işlerle uğraşan bilim adamları, çevirmenler kullanıyordu.

Bu yüzden kendi kendime alfabe arayışlarına giriştim. Kendime uygun Latin harflerinden oluşan, transkripsiz bir alfabe yarattım. Tabiiki yazdıklarımı sadece ben anlıyordum. Bu arada Siirtli araştırmacı yazar Necim Gül’ün “Siirt Arapçasını Kurtarmak” adlı kitabı elime geçti. Kendileri de Alfabe arayışlarına girişmiş ve kamuoyuna sunulmak üzere dilimizi Latin harfleriyle ifade edebilecek bir alfabe oluşturmuştu. İkimizin de alfabelerini karşılaştırdığımızda bir iki harf dışında hemen hemen aynıydı. Necim Gül’ün hazırladığı alfabede “w” ile “v” harflerini örneklerken wahôr “sırt” olarak belirtmiş. Ben de ise vahôr olarak geçiyor. Kısacası “w” ile “v” harflerini birbirimizin tersi olarak kullanmışız. Kendisi haklı olarak, Türkçedeki “v” ye herkesin aşina olduğunu, Kürtçeden de etkilenme olmasın gibi gerekçe öne öne sürüyor. Kendilerine hak verdim. Ancak, Bütün Arap etimologları, Arapça çevirmenler Arapçadaki ﻭ (waw) harfini çevirirken “w” harfini kullanmışlar. Dolayısıyla “w” nin yerini aldığı sesin uluslararası bir özelliği vardır. Bu yüzden “sırt” kelimesinin Arapçasını yazarken “vahor” “v” yi, “yaptı” kelimesini yazarken sewe w” yi kullanmayı uygun gördüm. Bunun dışında bütün karakterlerde uyum sağladık.

Ayrıca Veysi Danış’ın bir çalışması var. Ancak bu çalışma, Latin harflerle değil, Arapça harflerledir. Bu da dilimizin zenginliğinin bir göstergedir.

Mayıs 2013 te Mardin Artuklu üniversitesice düzenlenen 1. Uluslar arası Türkiye’de konuşulan Arapça lehçeler ve Sözlü Edebiyatları sempozyumunda konuşan Dilbilimci Prof. Otto Jasrow’un sözleri, sanırım tarihe not düşülecek sözlerdir.

Türkiye’nin kültürel mirasının büyük bir kısmının konuşulan diller olduğuna kimse itiraz etmez. Maalesef bu diller, uzun bir süre değersiz görülmüştür. Ancak son yıllarda onların da tarihi kalıntılar oldukları anlaşıldı.

Bugün ilk defa olarak Türkiye’de konuşulan Arapça lehçeleri üzerine bir sempozyum bir Türk üniversitesi tarafından yapılıyor. Seçilen yer de bir hayli semboliktir. Çünkü Mardin şehrinde Türkiye’nin en arkaik Arapçası konuşuluyor. Bugün hepimiz tarihi bir ana şahit oluyoruz.”

Türkiye’nin kültürel mirasının büyük bir kısmının konuşulan diller olduğuna kimse itiraz etmez. Maalesef bu diller, uzun bir süre değersiz görülmüştür. Ancak son yıllarda onların da tarihi kalıntılar oldukları anlaşıldı.

En az 5000 yıldır üzeride yaşadığımız bu topraklarda biz Siirt Arapları da Mardin Arapçasıyla aynı lehçeyi konuştuğumuz kuşkusuz tartışma götürmez. Sanal olarak masa başında çizilen sınır, bizi onlarca yıl izole etti. Dilimizi, kültürümüzü, törelerimizi giderek yok olma noktasına getirdi. Sınır çizilene kadar, bütün ticari, ekonomik ve kültürel ilişkilerimiz, Musul, Bağdat ve Halep kentleriyleydi. Botan çayı ve Dicle sanki bizim “otoyolu”muzdu. Botan üzerinde bulunan Xâniyé Sôr (Kırmızı Han) ve Xâniyé Reş (Kara Han) -ki bu han yıkılmış, izi bile yok-  bizim limanlarımızdı. Eski İpekyolunu kullanarak bu hanlara gidilirdi. Buradan da kelekle Dicle üzerinden Cizreye, oradan yine kelekle Musul’a ve Bağdat’a gidilirdi. Ticari ve ekonomik faaliyetlerin çoğu bu iki kentle yapılıyordu. Ne zaman ki sınırlar çizildi, işte o zaman da dilimizin, kültürümüzün yok edileceğinin çan sesleri duyulur oldu. O da yetmiyormuş gibi Halep’e de gidemez olduk. Yollarımıza mayınlar döşendi. Yıllarca atalarının mesleğini yapan dedelerimiz, babalarımız zaman zaman aynı mesleği yapmaya kalktıklarında, adları” kaçakı”ya çıktı. O da yetmiyormuş, hapse girdikleri de oldu.

 

Oysa bizler sınır çizilene kadar Kuzey Mezopotamya (yukarı beyt-Nehreyn)’da gül bahçesinde bir çiçektik.

 

Bu çiçek solmak üzere…

Bahar geldi…

Yeşerme vaktidir…

 

 

İçindekiler                                                                                      5

Kısaltmalar                                                                                       13

Önsöz                                                                                                  14

Arapça Qíltu Lehçesi                                                                   17

Dilimizin Bugünkü konumu                                                      21

Sosyo dilsel durum                                                                     21

Ağız Şeması                                                                                    23

Ses Dizimi                                                                                        25

     Ünsüz (sessiz) harfler                                                            25

          /b/  Ötümlü, çift dudaksıl, patlamalı                        26

          /c/ Ötümlü diş-damak yarı kapantılı                       27

          /ç/ Ötümsüz diş-damak yarı kapantılı                    28

          /d/ Ötümlü, diş patlamalı                                            28

          /f/ Ötümsüz diş-dudak yarı kapantılı                     29

          /g/ Ötümlü art damaksıl patlamalı                         30

          /ğ/ Ötümlü art damaksıl sürtünmeli                     30

          /h/ Ötümsüz gırtlaksal sürtünmeli                         31

          /ĥ/ Ötümsüz gırtlaksı sürtünmeli                           31

          /k/ Ötümsüz, art damaksıl, patlamalı                   32

          /l/ Ötümlü dişsi yan ünsüz                                        33

          /m/ Ötümlü kalın çift dudaksıl genizsi                  33

          /n/ Ötümsüz kalın dişsi genizsi                                34

          /p/ Ötümsüz, çift dudaksıl, patlamalı                   35

          /q/ Ötümsüz küçükdil ünsüzü patlamalı             36

          /r/ Ötümlü kalın dişsi çarpmalı                               37

          /s/  Ötümsüz diş ıslıklı                                                 38

          /ş/ Ötümsüz diş-damak ıslıklı                                  39

          /t/ Ötümsüz, diş patlamalı                                        39

          /v/ Ötümlü kalın diş-damak                                    40

          /w/ Ötümlü dudaksıl-art damaksıl                       41

          /x/ Ötümsüz art damaksıl sürtünmeli                 41

          /y/ Ötümlü damaksıl                                                  42

          /z/ Ötümlü diş ıslıklı                                                   42

          /ʾ/ Ötümsüz gırtlaksal patlamalı                            43

          /ʿ/ Ötümlü gırtlaksı sürtünmeli                             44

     Ünlü (Sesli) Harfler                                                          44

     Ünlü (Sesli) Harf Sistemi                                                45

          Kısa Ünlüler (Sesliler)                                               46

          /é/ Önden düz                                                              46

          Ödünç Ünlüler (Borç Sesliler)                                48

          İç Türeme (Ünlü Türemesi)                                    48

     Uzun Ünlüler (Sesliler)                                                  49

          /î/ Uzun önden düz ünlü (sesli)                            49

          /é/ Uzun önden düz ünlü (sesli) dönüşüm      50

          /ê/ Uzun önden düz ünlü (sesli)                          50

          /e/  Kısa önden-arkaya düz                                   51

          /û/ Uzun arka yuvarlak                                          52

          /ô/ Uzun arka yuvarlak                                          53

     Çift Ünlüler (Sesliler)                                                    54

          /ey/ Çift ünlüler (sesliler)                                     54

          /ew/ Çift ünlüler (sesliler)                                   55

     Dişil Sonlu                                                                        55

     Azaltma (Küçültme)                                                    56

     Sürekli (Sert) Olayı                                                       56

Vurgu                                                                                      57

Biçimbilim (Morfoloji)                                                     61

     Zamirler                                                                            61

          Bağımsız Şahıs Zamirleri                                       61

               Olumsuzluk Takısı                                               62

          Sonekli Zamirler                                                       63

               Şahıs Zamirleri                                                    63

               Fiilin nitelediği nesne zamirleri                   65

                   İsmin -e hali nesne zamirleri                    68

                   İsmin -e hali Kuralı                                       68

          İşaret Zamirleri                                                       69

               Yakın gösterimli işaret zamirler                 69

               Uzak gösterimli işaret zamirleri                  69

          İşaret Sıfatları                                                          70

               Belirtili Takılar                                                    71

                   íl-                                                                           71

                   lí-                                                                          72

                   él-lí                                                                      72

                   l-                                                                           73

               İşaret Takısı él-                                                  74

          Sorular                                                                       75

               Soru Zamirleri                                                   75

               Soru zarfları                                                        76

          Göreceli Zamir                                                        78

     Dönüşümlü Zamirler                                                 79

     Tamlayan (-in hali)                                                     79

İsimler                                                                                   81

     Belirli Belirtme Edatıyla İsimler                            81

     Cinsiyet                                                                            81

          Gruplandırılmış ve birbiriyle ilintili

          dişil isimler                                                               83

          Çoğulu ifade eden dişil kelimelerden

          tekil isim oluşturma                                            84

               Çift (ikili)                                                             85

               Çoğul                                                                   87

                   Çoğul soneki                                                87

                        -ât                                                               88

                        -êt                                                               88

                        -în                                                               88

                   Bozuk çoğullar                                           89

                   Aykırı Çoğul                                               91

          İsim Kökenli Oluşum                                       91

          Çift Bağımlı İsimler                                           91

          Üç Bağımlı İsimler                                             92

                         Önekli ile Üç Bağımlı İsimler         101

                   w- öneki ile Üç Bağımlı İsimler           102

                   m öneki ile Üç Bağımlı İsimler            102

                             Dört Bağımlı İsimler                      103

               Sayılar                                                               106

     Asal Sayılar                                                               106

     fart                                                                                110

     Sıra (derece) Sayılar                                               111

     Kesirler                                                                        112

Zamanı ifade etme,                                                       113

Haftanın Günleri                                                            116

Ay Adları                                                                          118

Yılın Mevsimleri                                                            118

Takılar                                                                                120

     Edatlar                                                                          120

     Bağlaçlar                                                                      134

     Ünlemler                                                                     140

     Zarflar (belirteçler)                                                 142

          İşaret zamiri zarflar                                           142

          Zamana ait zarflar                                               142

          Yerleşim ile ilgili zarflar                                   143

          Diğer zarflar                                                           144

     Varlıksal edat fî                                                          145

     Olumsuzluk                                                                  145

     Diğer Ekler                                                                   148

     Küçültücü                                                                     148

     Fiiller                                                                              150

     Fiil kökü I                                                                      151

          Güçlü fiil                                                                   151

          1.Grup fiiler ʾ                                                           156

          2.Grup fiiller w                                                      157

          2.Grup fiiller y                                                       160

          2.Grup fiiller uzun ünsüzler                            162

          3.Grup fiiller ʾ                                                       163

          3.Grup fiiller w                                                    165

     Fiil kökü II                                                                 167

          Düzensiz fiiller                                                    169

          Kararsız 3.Grup fiiller                                     173

     Fiil kökü III                                                             174

     Fiil kökü IV                                                             176

    Kural Dışı 3.Grup fiil                                            177

     Fiil Kökü V                                                              179

     Fiil Kökü VI                                                             181

     Fiil Kökü VII                                                           183

     Fiil Kökü VII                                                           185

     Fiilimsi (fiil isimler)                                              186

     Sözdizimi                                                                   188

     Zamirler                                                                     188

     Bağımsız Şahıs Zamirleri                                     188

     Sonekli Şahıs Zamirleri                                        190

     Göstermeler                                                              192

     İşaret Zamirleri                                                        192

     Yakın gösterim                                                         192

     Uzak gösterim                                                           193

     İşaret Sıfatları                                                           194

     İşaret Takısı                                                               195

     Edatlar (ilgeçler)                                                     196

          Mín                                                                           196

          Ele                                                                             197

          Şê                                                                               198

     İyelik İfadeleri                                                          198

     İsim                                                                                201

     Tamlanan (belirlenen)                                            201

     Cinsiyet                                                                         201

     Niteleyen Cümlelerde Uyum                               203

                    Tekil uyum                                                    203

                    İkili uyum                                                      203

                    Çoğul uyum                                                  204

     Durumlar                                                                     205

               Çıkış Durumu                                                   206

               Parçacıl Tanımlık                                           207

    Fiil Kullanımı                                                              208

          Geçmiş                                                                    208

          Bitmemiş bir eylemi gösteren                       210

          Emir Kipi                                                                 114

          Sıfat Eylemler                                                        215

          Sözlü Değiştiriciler                                              216

               Başlamalı görünüş                                          216

          Dış çıkışlı                                                                  217

               Yardımcı fiil ve ya iki aracılığıyla              217

 Fiilde Uyum                                                                       219

Cümle                                                                                   220

           İsim Öbekleri                                                          220

          İsim öbeklerinde özne                                         220

          İsim öbeklerinde koşaç                                       221

          İsim cümlelerinde uyum                                    222

          İsim cümlelerinde kelime sırası                     223

     Fiilimsi Cümleler                                                       224

     Fiilimsi cümlelerde özne                                       224

               İsimde                                                                 224

               Bağımsız şahıs zamirinde                           224

               İşaret zamirinde                                            224

              Belirsiz isimde                                                 225

               Fiilde                                                                  225

          Fiilimsi cümlelerde uyum                              225

          Fiilimsi Cümlelerde kelime dizilişi             226

     Zarf Cümleleri                                                         228

     Zamansal cümleler                                                228

     Sonuç cümleleri                                                      229

     Sebep gösteren cümleler                                    230

     Karşılaştırmalı cümleler                                    231

     Sınırlayıcı cümleler                                            232

     Soru adılı ile cümleler                                       233

     Şartlı cümleler ve ya íl– zarfı                          234

     Sıfat cümleleri                                                      235

     Şartlı Cümleler                                                     236

          Olumlu Şartlı Cümleler                                236

          Olumsuz Şartlı Cümleler                              237

     Olumsuz Cümleler                                              238

          Olumsuz İsim Cümlesi                                 238

          Olumsuz Fiil Cümlesi                                   240

               Mô                                                                  240

               mê                                                                   241

               Lê                                                                    243

Anlatımsal Söylev                                                   245

Ön Plan ve Arka Plan                                             245

Güncel Sıralı Düzen (hiyerarşi)                         246

Sonsöz – Lafz íl Exéri                                              247

Dipnotlar                                                                    249